نوع مقاله : مقاله علمی- پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار و عضو هیأت علمی دانشگاه هنراسلامی تبریز، دانشکده هنرهای صناعی اسلامی
2 کارشناسی ارشد هنراسلامی-نگارگری، دانشگاه هنراسلامی تبریز، دانشکده هنرهای صناعی اسلامی
3 مربی و عضو هیأت علمی دانشگاه هنراسلامی تبریز، دانشکده ی هنرهای صناعی اسلامی
چکیده
پرچم جزو عناصرمتمایزکننده بین تمدنها و فرهنگهای بشریت است که آن را میتوان نماد اتحاد ملی هر تمدنی دانست که در هر دوره ایدئولوژی خاصی را به‌همراه داشته و انتقالدهندة مبانی فکری اعصار پیشین بوده است. ازاینرو، شکلگیری عصر صفوی در سدة دهم هجری، اتحاد و تحول سیاسی، فرهنگی، و دینی عظیمی را برای ایران به‌ارمغان آورد، بهطوری‌که تثبیت اندیشة اسلامی ـ شیعی در آثار این دوره به‌خصوص نسخ خطی قابل‌مشاهده است. یکی از عالیترین نسخ خطی ایران شاهنامة طهماسب است که در عصر صفوی مصور شد. عناصر نوشتاری نقش‌شده بر پرچمهای موجود در صحنههای رزم به‌وضوح تبیین‌کنندة مضامین اعتقادی آن دوره است که از هنر خوش‌نویسی بهرههای فراوانی بردهاست. پژوهش حاضر، ضمن شناسایی پرچمها و مفاهیم به‌کاررفته در ادبیات آنها، وجوه بصری و بیانی پرچمهای واجد نوشتار را در شاهنامة طهماسبی تبیین می‌کند. ازاینرو، این مطالعه سه پرسش اساسی را در بر دارد: 1. شاخص‌ترین مؤلفههای بصری پرچمهای موجود در شاهنامه چیست؟ 2. عناصر نوشتاری پرچمهای شاهنامة طهماسب از چه ادبیات، مضامین، و محتوایی برخوردارند؟ 3. مبانی فکری حاکم در تصویرگری پرچمهای شاهنامه چیست؟ این تحقیق به‌روش پیمایشی ـ تحلیلی انجام شده است. نوع تکنیک مورداستفاده اسنادی و کتاب‌خانهای است که با بررسی و سنجش نمونههای آماری نگارههای نسخ خطی انجام گرفته است. تحقیق متکی‌بر منابع دست‌ِاول و تحقیقات معتبر است. نتایج پژوهش نشان‌گر آن استکه پرچمها با خطهایی ازجمله نسخ، ثلث، نستعلیق، و با رنگهایی هم‌چون لاجورد، طلا، شنگرف، و تزئیناتی ازجمله ختایی و اسلیمی کار شدهاند. چهار الگوی اصلی و غالب در ترکیببندی نقوش پرچمها مشهود است؛ ازجمله: ترنجدار، تکرار منظم نقوش، ساده، و آزاد. پرچمها از نوع نظامی ـ جنگی بوده و عناصر نوشتاری اعم از آیات قرآن، نام خداوند، پیامبر (ص)، حضرت علی (ع)، و شعر در آنها بهکار رفته است. عناصر نوشتاری پرچمها منطبق با اعتقادات، سلیقه‌ها، و مبانی فکری عصر صفوی و هم‌چنین اصالت ایرانی‌اند و ارادت هنرمندان به دین مبین اسلام و حفظ فرهنگ ایرانی را بازگو می‌کنند.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
The visual characteristics of the inscriptions of the illustrated flags of Shahnameh of Shah Tahmasb with an emphasis on the content of the inscriptional elements of the flags
نویسندگان [English]
- farnoosh shamiliy 1
- fatemeh ghafoorifar 2
- amiir fariid 3
1 islamic art university
2 islamic art univercity
3 islamic art university
چکیده [English]
Flag is a distinctive and distinguishing element among human civilizations and cultures, which can be considered as a symbol of the alliance of a civilization bearing a particular ideology during each era and being the source of the intellectual foundations of the earlier ages. The formation of the Safavid era in the tenth century AD, brought about political, cultural, and religious solidarity for Iran, so that the consolidation of Shiite-Islamic thought is visible in the works of this period, especially in manuscripts. One of the most outstanding Iranian manuscripts is Shahnameh of Shah Tahmasb which was portrayed in that era. The written elements on the flags in the combat scenes of the book clearly explain the religious contents of the period, which benefited greatly from the art of calligraphy. Identifying the flags and the concepts used in their illustrations, the present research explains the visual and expressive aspects of the flags involving written texts in Shahnameh of Shah Tahmasb. Therefore, this study has three main questions: 1. what are the most important visual components of the flags in the Shahnameh? 2. The writing elements of the flags of Shahnameh of Shah Tahmasb involve what literature, content, and content? 3. What are the intellectual foundations of the illustrated flags of Shahnameh? This research has been done through a survey-analytical method. The type of technique used is a documentary and library technique through which the statistical samples of manuscripts have been studied. Research is based on first hand resources and authentic researches. The results of the research indicate that the flags have been written by characters such as Naskh, Thallith, Nastaliq and colored by colors such as Azure, Gold, Sangrf, and decorated by Khatay and Slymi figures. The writing elements of the flags are in line with the beliefs, cognitions and intellectual foundations of the Safavid era as well as the Iranian originality and reflect the artist's dedication to the religion of Islam and the preservation of Iranian culture
کلیدواژه‌ها [English]
- Safavid era
- manuscript of Shahnameh Shah Tahmasb
- inscriptions of the flags of Shahnameh
- literary themes of the flags of Shahnameh
- decorative elements of Shahnameh’s flags
قرآن مجید (1390). ترجمة سیدمحمدرضا صفوی، تهران: نقش سبحان.
ابن‌شهرآشوب مازندرانى، محمد بن على (1379ق). مناقب آل أبی‌طالب (ع)، ج 3، قم: علامه.
ابوشجاع دیلمی، شیرویه بن شهردار (1406). الفردوس بمأثور الخطاب، ج 3، بیروت: دار الکتب العلمیة.
احمدی پیام، رضوان (1393). «بررسی نقوش پرچم در نگارههای شاهنامههای طهماسبی و بایسنقری»، فصل‌نامة علمی، آموزشی، و پژوهشی پژوهش هنر، س 2، ش 5.
احمدی، سیدبدرالدین و سیدابوالحسن ریاضی (1393). «تداوم اهتزاز پرچمهای فرهنگساز بر مدیریت تعالیتبار ایرانی»، فصل‌نامة علمی، آموزشی، و پژوهشی پژوهش هنر، س 2، ش 5.
اروج‌بیگ (1338). دون‌ژوان ایرانی، ترجمة مسعود رجب‌نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
آژند، یعقوب (1389). نگارگری ایران، ج 2، تهران: سازمان مطالعات و مراکز تحقیق و علوم انسانی.
بابائی، علی‌اکبر، محمود رجبی، و امیررضا اشرفی (۱۳۸۷). «مفهوم‌شناسی تفسیر قرآن‌به‌قرآن از دیدگاه علامه طباطبائی»، قرآن‌شناخت، ش ۱.
بختورتـاش، نصـرت‌الله (1348). پرچم و پیکرة شـیروخورشـید، تهران: مؤسسـة مطبوعاتی عطایی.
بختورتاش، نصـرت‌الله (1383). تاریخ پرچم ایران، تهران: بهجت.
بختیاری، فریبا. و بهنام زنگی (1393). «بررسی ساختار بصری پرچم کشورهای جهان با مطالعة رنگ، نشانه، و نوشتار 196 پرچم رسمی»، فصل‌نامة علمی، آموزشی و پژوهشی پژوهش هنر، س 2، ش 5.
بلر، شیلا و جاناتان بلوم (1387). هنر و معماری اسلامی، ترجمة یعقوب آژند، ج 2، تهران: سازمان مطالعات و تدوین و مرکز تحقیق و توسعة علوم انسانی.
بهپور، باوند (1384). «کتیبهنگاری دورة قاجار»، نشریة هنرهای زیبا، س 22.
بورکهارت، تیتوس (1392). هنر اسلامی‌ـ زبان و بیان، ترجمة مسعود رجب‌نیا، عکسها از رولان می‌شو، چ 2 تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
پوپ، آرتور آپهام (1388). معماری ایران، ترجمة زهرا قاسم‌علی، تهران: سمیرا.
پورتر، ایو(1389). نقاشی و کتاب‌آرایی، ترجمة زینب رجبی، تهران: شادرنگ.
تنهایی، انیس (1387). «تزئینات کتیبه‌ای بقعة شاه نعمت‌الله ولی در ماهان کرمان»، دوفصل‌نامة علمی ـ پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، س 5، ش 8 ، بهار و تابستان.
تیلتی، نورا ام. (1360). کتاب و کتابت در جهان اسلام، ترجمة لکورد کرباسی، تهران: موزهها.
جایز، گرترود (1395). فرهنگ سمبلها، اساطیر و فولکلور، ترجمة محمدرضا بقاپور، تهران: اختران.
جما لزاده، محمدعلی (1344). «بیرقهای ایران در دوره صفویه»، نشریۀ هنرومردم، دورۀ 4، ش 39 و 40.
خطیب بغدادى، ابوبکر احمد بن علی (1417). تاریخ بغداد، ج 7، بیروت: دار الکتب العلمیة.
خلف تبریزی، محمدحسین (1376). برهان قاطع، به‌تصحیح و تحشیۀ محمد معین، ج 5، تهران: امیرکبیر.
خیراندیش، رسول و سیاوش شایان (1375). ریشهیابی نام و پرچم کشورها، تهران: موسسة مطالعات ملی.
دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت نامة دهخدا، زیرنظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران: موسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
دیار بکری، حسین بن محمد (1884). تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس النفیس، ج 1، بیروت: دار صادر.
روحانی مشهدی، فرزانه (۱۳۹۲). امام مهدی و سرگذشت پیامبران الهی در قرآن، تهران: منیر.
روحانی مشهدی، فرزانه (۱۳۹3). «پژوهشی دربارة تفسیر «فتح» در سورة نصر»، فصل‌نامة انتظار موعود، ش 42.
سفاری، یاسین حمید (1386). خوش‌نویسی اسلامی،ترجمة مهناز شایستهفر، تهران: انتشارات آثار هنر اسلامی.
سیدصدر، سیدابوالقاسم (1388). دایرة‌المعارف نقاشی، تهران: آذر.
سیوری، راجر (1380). درباب صفویان، ترجمة رمضان‌علی روح‌الهی، تهران: مرکز.
شاردن، ژان (1345). سیاحتنامهشاردن، ترجمة محمد عباسی، ج 4 و7 و 8 و 9، تهران: امیرکبیر.
شاطری، میترا (1395). «تأملی بر کارکردشناسی درفشهای دورة صفوی»، فصل‌نامة پژوهشهای باستانشناسی ایران، دورۀ ششم، ش 11.
شایستهفر، زهره (1387). «تعامل خط و نقش در قالی‌های سدة نوزدهم، بیستم/ سیزدهم، چهاردهم»، دوفصل‌نامة علمی ـ پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، س 5، ش 8.
شایستهفر، مهناز (1380). «جایگاه قرآن، حدیث، و ادعیه در کتیبههای اسلامی»، نشریة مدرس علوم انسانی،س 5، ش 23.
شایستهفر، مهناز (1384). هنر شیعی، تهران: موسسة مطالعات هنر اسلامی.
شایسته فر، مهناز (1387). «جایگاه امام علی (ع) در نسخة خطی حملة حیدری». دوفصل‌نامة علمی ـ پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، س 5، ش 8.
شریعت، زهرا (1386). «حضور نمادین امام علی (ع) در خط نگارههای فلزکاری صفویه تا قاجاریه»، دوفصل‌نامۀ علمی ـ پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، س 3، ش 6، بهار و تابستان.
صابی، ابوالحسن هال بن محسن (1346). رسومدارالخلافه، ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
صافی گلپایگانی، لطفالله (1419). منتخب الاثر، قم: مؤسسة السیدة المعصومة.
طباطبائی، سیدمحمدحسین (1384). تفسیر المیزان، ترجمة فاطمه مشایخ، ج 1-4، تهران: اسلام.
طباطبائی، سیدمحمدحسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: جامعۀ مدرسین حوزة علمیة قم.
طبرى آملى، محمد بن جریر بن رستم (1415). المسترشد فی إمامة علیّ بن أبی‌طالب (ع)، قم: کوشان‌پور.
غفوریفر، فاطمه (1392). «تجزیه‌وتحلیل کتیبه در نگارههای شاهنامة طهماسب»، پایان‌نامة مقطع کارشناسی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، دانشکدة هنرهای صناعی اسلامی، استاد راهنما: امیر فرید، آذربایجان شرقی، تبریز.
فرید، امیر و آزیتا پویان (1391). «بررسی و تحلیل شمایل شناسانة نگارة کشته‌شدن شیده به‌دست کی‌خسرو»، مجلة نگره، ش 24.
فضائلی، حبیب (1376). تعلیم خط، تهران: سروش.
فیض کاشانی، ملامحسن (۱۴۱۵). التفسیر الصافی، ج 2، تهران: صدر.
قدسی، منوچهر(1378). خوش‌نویسی در کتیبههای اصفهان، اصفهان: گلها.
قرائتی، محسن (1383). تفسیر نور، چ 11، تهران: مرکز فرهنگى درسهایی از قرآن.
قمی، علی بن ابراهیم (۱۳۶7). تفسیر قمی، ج 4، قم: دارالکتاب.
قهفرخی، مریم رضوان (1393). «سیر تاریخی استفاده از پرچم در ایران؛ از دورة اسلامی تا دوران معاصر»، فصل‌نامة علمی، آموزشی، و پژوهشی پژوهش هنر، س 2، ش 5.
کمپفر، انگلبرت (1363). سفرنامهکمپفر، ترجمة کی‌کاوس جهان‌داری، تهران: خوارزمی.
کربن، هانری (1373). آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمة باقر پرهام، تهران: فروزان.
الکساندر، دیوید (1387). مجموعة هنر اسلامی،ترجمة غلام‌حسین علی مازندرانی، گردآوری ناصر خلیلی، ج 12، تهران: کارنگ.
کنبی، شیلا (1386). عصر طلایی هنر ایران، ترجمة غلام‌حسین صدر افشار، تهران: مرکز.
کورانی، علی(۱۴۲۸). معجم احادیث الامام المهدی، ج2، قم: موسسة المعارف الاسلامیة.
لورنس، بینیون و دیگران (1378). سیر تاریخ نقاشی ایران، ترجمة محمد ایران‌منش، تهران: امیرکبیر.
مرزبان، پرویز و حبیب معروف (1365). واژهنامة هنرهای تجسمی، تهران: سروش.
مرعشی شوشتری، قاضى نورالله (1409). إحقاق الحق و إزهاق الباطل،ج 4، قم: مکتبة آیة الله المرعشى النجفى.
نوروز زادة چگینی، بهروز (1384). «کتیبهها و مینو درباب الجنة قزوین»، کتاب ماه هنر، ش 89 و90.
نیرنوری، حمید (1344). «تاریخچة تحول پرچم در ایران»، مجلة مطالعات ماهانه، س 2، ش 2 و 3.
نیلی، عالم سبیط (۱۴۳۰). الطور المهدوی، ج 4، بیروت: دار المحجة البیضاء.
هادی‌منش، ابوالفضل (1383). «پرچم و پرچم‌داری از جاهلیت تا عاشورا»، مجلة مبلغان، ش 63.
هیلن براند، رابرت (1388). زبان تصویر شاهنامه، ترجمة داوود طبایی، تهران: فرهنگستان هنر
وارد، ریچل (1384). فلزکاری اسلامی، ترجمة مهناز شایستهفر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
یاوری، حسین (1388). تجلی نور در هنرهای سنتی ایران، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
Blochet, E. (1926). Les Enluminures des Manuscrits Orientaux de la Bibliothèque National, Paris.
Canby, Sheila R. (2011). The Shahnama of Shah Tahmasp, the Metropolitan museum, Itan- New York.
Chardin, J. (1928). Voyage du Chevalier Chardin en Perse et Autre Lieux L'orient, Paris.
Sotheby (1998-2000). Sotheby's Arts of the Islamic world, London.
)